Κεφάλαιο 7 Βυζαντινή Τέχνη

 

Τρίτη 28 Νοεμβρίου 2017

Κεφάλαιο 7 Βυζαντινή Τέχνη

Κατακόμβες στην Τρυπητή Μήλου

μαρμάρινη πλάκα από την Νάξο έχει ανάγλυφη παράσταση της Γέννησης
tέλη 4ου - αρχές 5ου αιώνα

basilica di Sant'Apollinare in Classe  Ravenna  [549 μ.Χ.]

Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκη [5ος αιώνας]

Ο Ι. Ναός του Αγίου Δημητρίου χτίστηκε στα μέσα του 5ου αιώνα (413), πάνω στον τόπο του μαρτυρίου του Αγίου, από τον έπαρχο του Ιλλυρικού Λεόντιο, ο οποίος θεραπεύτηκε από ανίατη ασθένεια. Στο χώρο αυτό βρισκόταν το «στάδιο» όπου γίνονταν μονομαχικοί αγώνες. Σ’ αυτό το στάδιο μονομάχησε ο πιστός μαθητής του Αγίου Δημητρίου, Νέστορας, και κατατρόπωσε τον Λυαίο. Ολόκληρο το ισόγειο συγκρότημα του αρχαίου λουτρού, όπου ήταν φυλακισμένος ο Άγιος, διατηρήθηκε και διασκευάσθηκε σε κρύπτη του ναού, η οποία έγινε για αιώνες και παραμένει κέντρο λατρείας. Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός του ναού είναι πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο (κάθετο) κλίτος, διπλά υπερώα (γυναικωνίτες) και μακρές διπλές κιονοστοιχείες. Στην πορεία του χρόνου υπέστη δύο φορές καταστροφή, σε μεγάλο μέρος, από πυρκαγιά τον 7ο αιώνα (μεταξύ 629 και 639) και στις 5 και 6 Αυγούστου το 1917. Επίσης υπέστη πολλές καταστροφές και λεηλασίες κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς το 904 και από τους Νορμανδούς το 1118. Το διάστημα 1493-1912 μετατράπηκε σε τζάμι από τους Τούρκους.
Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 μετέβαλε σχεδόν σε ερείπια τον ιστορικό Ναό και οι αναστηλωτικές εργασίες που τον αποκατέστησαν στην αρχική του μορφή διήρκησαν έως το 1948. Από τότε λειτουργεί κανονικά και αποτελεί ως μνημείο τέχνης ένα από τα πλέον υπέροχα χριστιανικά μνημεία της ελληνικής ανατολής. Ροτόντα Θερσσαλονίκη πριν από το 306 μ.Χ. Μαυσωλείο του Γαλέριου  /  εκκλησία Αγίου Γεωργίου / Buon Pastore, Catacombe di Domitilla Ρώμη 4ος αιώνας ἐγώ εἰμι ὁ ποιμὴν ὁ καλός. ὁ ποιμὴν ὁ καλὸς τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τίθησιν ὑπὲρ τῶν προβάτων· κατά Ιωάννη 10:11 Παντοκράτωρ Μονή Δαφνίου Θεοφάνης ο Κρης:    Απόστολος Πέτρος    16ος αιώνας Ιδιότητες της Βυζαντινής αγιογραφίας Καταργεί το κοσμικό φως. Σε καμία Ορθόδοξη εικόνα δεν αποδίδεται σκιά. Όλα είναι φωτεινά και ευδιάκριτα, επειδή φωτίζονται από το "Άκτιστο Φως" του Θεού. Καταργεί τον κοσμικό χώρο και χρόνο. Ο χώρος και ο χρόνος είναι ανθρώπινα μεγέθη.Πολλές φορές ενώνονται στην ίδια εικόνα στοιχεία που απέχουν μεταξύ τους χρονικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εικόνα της Γεννήσεως. Στην εικόνα αυτή έχουμε απεικόνιση της Γεννήσεως, της εμφανίσεως των αγγέλων στους βοσκούς, της συνομιλίας του βοσκού με τον Ιωσήφ, το λουτρό και τον ερχομό των Μάγων. Τα γεγονότα αυτά δεν έγιναν ταυτόχρονα και όμως απεικονίζονται μαζί. Καταργεί την προοπτική. Στη βυζαντινή Αγιογραφία το μέγεθος των πραγμάτων δεν εξαρτάται από το αν βρίσκονται κοντά μας ή μακριά μας, Ανωνύμου Παντοκράτωρ  6ος αιώνας Μονή Σινά ο καλλιτέχνης δεν ενδιαφέρεται για την υλική απόδοση αλλά για την πνευματική ο τρούλος της Αγίας Σοφίας   537 μ,Χ.

Ψηφιδωτό της ένθρονης Παναγίας Βρεφοκρατούσας (9ος αι.) στο κέντρο του δυτικού ημιθόλιου της Αγιασοφιάς

 

Ψηφιδωτό της Ένθρονης Παναγίας Βρεφοκρατούσας (9ος αι.) 

που δεσπόζει στο κέντρο του ανατολικού ημιθόλιου (κόγχη του Ιερού Βήματος)

ατη Αγιασοφιά.

Κύρια σημεία της ομιλίας, όπου ο πατριάρχης υπερασπίζεται τις εικόνες:

(οι αριθμοί αφορούν στις σελίδες του βιβλίου στο παρακάτω αρχείο με την 17η ομιλία του Φωτίου)

σ. 445

η ζωγραφισμένη μορφή της Παναγίας μας κατευφραίνει & προβάλλει την ακριβέστατη θέα του αληθινού

σ. 447

η ζωγραφική τέχνη είναι παράσταση της θείας έμπνευσης & μεταβάλλει ακριβώς τη μίμηση σε φύση...

η μορφή είναι αληθινά αρχέτυπη

σ. 453

η εικόνα επιβεβαιώνει και κηρύσσει τον ενσαρκωμένο Χριστό (που κρατά στην αγκαλιά της η Παναγία)

... ο θεατής μαθαίνει μέω της αυτοψίας

σ.455

οι εικόνες οδηγούν στι μάθηση καλύτερα το θεατή τους απ' ό,τι οι λόγοι αυτούς που τους ακούν...

διότι ο νους που βλέπει, καταλαβαίνει χωρίς κόπο & στέλνει τους τύπους στη μνήμη...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

https://online.anyflip.com/qjml/paor/mobile/

ομιλία ΙΖ'  του πατριάρχη Φωτίου από τον άμβωνα  της Αγίας Σοφίας,

ενώπιον των αυτοκρατόρων Μιχαήλ Γ'  & Βασιλείου Α',  

Μ. Σάββατο 29 Μαρτίου 867

στα εγκαίνια του ψηφιδωτού της βρεφοκρατούσας Θεοτόκου

πρωτότυπο κείμενο με νεοελληνική μετάφραση & σημειώσεις του θεολόγου

Ελευθέριου Μερετάκη

σελ.  438-459

(το αρχείο περιλαμβάνει τις ομιλίες Α'- ΙΘ')

Φωτίου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλως       -12-

εκδοτικός οίκος "Το Βυζάντιον", 2005

https://sofiografskaskola.com/wp-content/uploads/2021/03/%D0%9E%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D1%98%D0%B5-%D0%BD%D0%B0-%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC.pdf

αγγλική μετάφραση όλων των ομιλιών με σημειώσεις

του Cyril Mango  (Harvard University Press, 1958)

σελ 290-296

https://smarthistory.org/theotokos-mosaic-hagia-sophia-istanbul/

Theotokos mosaic, apse St Sophia, Constantinople

https://www.doaks.org/resources/online-exhibits/a-truthful-record/history/hagia-sophia-apse

Hagia Sophia: Apse Mosaic of Virgin and Child               

https://www.offsite.com.cy/eidiseis/topika/agia-sofia-etsi-skepasan-psifidoto-tis-panagias-fotos-binteo

πώς σκέπασαν το ψηφιδωτό

θέμα πανελλαδικών εξετάσεων ΕΠΑΛ 7 Ιουνίου 2025 ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

 

το σχολικό βιβλίο εδώ    (μόνο τα κεφάλαια 13-20 διδάχτηκαν το σχολικό έτος 2024-2025)

ευρετήριο ονομάτων για τα κεφάλαια 13-20  (όροι ιστορίας της τέχνης & ονόματα καλλιτεχνών), εδώ

η ύλη για το σχολικό έτος 2024-2025 ήταν (σελ. 21-25 στο pdf)

ΔΕΊΤΕ ΤΟ ΘΈΜΑ των πανελλαδικών  εδώ

απαντήσεις:

ΘΕΜΑ     Α

Α1

α       Λ     σ. 210

β      Λ       σ. 333

γ      Σ       σ. 349

δ      Λ      σ. 263

ε      Λ      σ. 355

Α2

1    δ    σ. 355

2    γ    σ. 268

ΘΕΜΑ  Β

Β1 

1    β     σ. 287

2    α     σ. 248

3    δ     σ. 286

4    γ     σ. 288

5    στ    σ. 290

Β2

α    εξπρεσιονιστικής       σ. 272

β    Καντίνσκυ                 σ. 280

γ    Πόλοκ                        σ. 320

δ    Γερμανία                    σ. 329

ε    Μινιμαλισμού            σ. 336

ΘΕΜΑ  Γ

Γ1

σ. 275

α     "το ψάθινο καπέλο",    Νικόλαος Λύτρας,  εξπρεσιονισμό

β    δεν παραμορφώνει ,  δουλεύει με ένταση το χρώμα

γ    η καθαρότητα, η πυκνότητα του υλικού, η ένταση του χρλωματος

δ    Το χρώμα απλώνεται σε καθαρά χρωματικά διαζώματα στο φόντο, και το έργο

βασίζεται στη χρωματική σχέση του βασικού κίτρινου με το συμπληρωματικό μωβ που

χρωματίζει τη φιγούρα

ε    “Ομάδας Τέχνης”,    συμμετείχαν επίσης  οι πρωτοπόροι  Κωνσταντίνος Παρθένης, ο Κωνσταντίνος Μαλέας 

ΘΕΜΑ   Δ

Δ1

σ. 306

α    Ντυσάν,  νταντά

β    πήρε απλώς μια ρόδα ποδηλάτου, τη στήριξε ανάποδα πάνω σε ένα σκαμνί

αντί για βάθρο και υπέγραψε αυτή την κατασκευή ως έργο τέχνης.

γ    Αποσπώντας ένα συνηθισμένο αντικείμενο από την καθημερινή του χρήση,

τοποθετώντας το με τρόπο που να χαθεί η χρηστική του λειτουργικότητα, βάζοντάς του

νέο τίτλο και παρουσιάζοντάς το από νέα οπτική γωνία

δ    ο θεατής βρίσκεται μπροστά στο ορατό στοιχείο μιας ιδέας.

ε    κανένα αισθητικό κίμητρο, το γούστο αφορά τη δυτική κοινωνία, η οποία έχει χρεοκοπήσει

"Ο ιατρικός νομισματοδέκτης" ... δεν είναι καθόλου ιατρικός!

 

Joseph Cornell (1903-1972)

Medici Slot Machine      1942

-wood, glass, mirror, metal, marbles, jacks, coin, paint and printed paper collage - 15½"x 12"x 4½" 

Στη σελίδα 315 του βιβλίου

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Γ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ (έκδοση 2015)

υπάρχει το παραπάνω έργο του Αμερικανού καλλιτέχνη Joseph Cornell.

Ο τίτλος όμως είναι λάθος. 

Ο μεταφραστής μάλλον μπέρδεψε τη λέξη Medici με τη λέξη medical.

Επομένως πρόκειται για "νομισματοδέκτη των Μεδίκων."

Στην ιστοσελίδα 

https://www.christies.com/en/lot/lot-6171875

υπάρχει εκτενέστατη ανάλυση για το έργο, 

το οποίο πουλήθηκε το 2018 από τον διάσημο οίκο δημοπρασιών

αντί 5.037.500 δολαρίων!

Bernini ο μάγος του μπαρόκ

 Ο μεγάλος καλλιτέχνης καταφέρνει να αποδώσει στα γλυπτά του τελίως διαφορετικά ανθρώπινα πάθη:

                                                                           ΔΑΒΙΔ  [1624]

                                              παραγγελία του καρδινάλιου  Scipione Borghese

                                               έπαρση / σκληράδα / γενναιότητα

                                                          Απόλλων και Δάφνη   [1625]

                                                      παραγγελία επίσης του ίδιου καρδινάλιου

                                                    απόγνωση / παράδοση στο μοιραίο τέλος

                                    Έκσταση της Αγίας Θηρεσίας  [1652]

                           παραγγελία για την εκκλησία Santa Maria della Vittoria , στη Ρώμη

                                                   έκσταση / μυστικισμός / ερωτικό πάθος

                         λεπτομέρεια του προσώπου της εκστασιασμένης  Santa Teresa de Jesús

Ίσως το αποκορύφωμα της προπαγάνδας της Αντιμεταρρύθμισης της καθολικής εκκλησίας

είναι η περίφημη κιονοστοιχία στην πλατεία μπροστά από τον Άγιο Πέτρο στη Ρώμη,

όπου η εκκλησία μοιάζει να απλώνει τα χέρια της να αγκαλιάσει ολόκληρο τονκόσμο!

Όπως παρατηρεί ο Germain Bazin, σε όλα τα παραπάνω έργα τέχνης παρατηρούμε ενίσχυση του ρητορικού στοιχείου, σε όλα είναι έκδηλη η θεατρικότητα.

Germain Bazin (1995) Μπαρόκ και Ροκοκό. Εκδόσεις Υποδομή

σ. 24-25

https://books.google.gr/books?id=o52fDwAAQBAJ&pg=PA217&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

Αναπαράσταση του ΜΩΥΣΗ με κέρατα!

 

                                                                   ΜΩΥΣΗΣ

                                             στο "φρέαρ του Μωυσή", Puits de Moïse,
                                                                     1396-1405
                                          Claus Sluter
                             στην ΚΑΡΘΟΥΣΙΑΝΗ ΜΟΝΗ Chartreuse de Champmol, DIJON

                                                         Mosè   (c. 1513–1515) 

                                       Michelangelo,
                                                Basilica of San Pietro in Vincoli in Rome.
                                       Commissioned in 1505 by Pope Julius II for his tomb,

Εξ. 34,29 μετάφρασις των εβδομήκοντα

 ὡς δὲ κατέβαινε Μωυσῆς ἐκ τοῦ ὄρους, καὶ αἱ δύο πλάκες ἐπὶ τῶν χειρῶν Μωυσῆ· καταβαίνοντος δὲ αὐτοῦ ἐκ τοῦ ὄρους, Μωυσῆς οὐκ ᾔδει ὅτι δεδόξασται ἡ ὄψις τοῦ χρώματος τοῦ προσώπου αὐτοῦ ἐν τῷ λαλεῖν αὐτὸν αὐτῷ.

Exodus 34:29 Vulgata μετάφραση Ιερώνυμου:

cumque descenderet Moyses de monte Sinai, tenebat duas tabulas testimonii, et ignorabat quod cornuta esset facies sua ex consortio sermonis Domini.

the Hebrew text says his face "qaran" (קָרַן), meaning "shone" or "emitted rays"

(όμως, άλλη σημασία: "καθίσταμαι κερασφόρος")

In the Hiphil (causative) form, it can mean "to display or grow horns," or "to be horned." This reflects a secondary, more literal meaning derived from its connection to the noun qeren (קֶרֶן), which means "horn"

"εξάρτηση των εικαστικών τεχνών από τις γραπτές πηγές, δηλ. τη στενή, μονοσήμαντη σχέση εικόνας -λέξης"
Δακαλοθανάσης Νίκος (2023) Ιστορία της Τέχνης. Ο δυτικός κόσμος από την προϊστορία έως τις μέρες μας, Εκδόσεις Utopia σ. 414

"Η ΠΛΗΡΩΜΗ ΤΟΥ ΦΟΡΟΥ" ή γιατί ο Μαζάτσιο πατάει σε δύο βάρκες

 

Il Pagamento del tributo   1427

Cappella Brancacci  /  Santa Maria del Carmine / Φλωρεντία

Masaccio  (Tommaso di Ser Giovanni di Mòne di Andreuccio Cassài)

Ο μόλις 26χρονος Μαζάτσιο στην τεράστια αυτή νωπογραφία του 

πατάει ακόμη σε δύο βάρκες:

1. από τη μία μεριά χρησιμοποιεί την αφηγηματική τεχνική της ύστερης αρχαιότητας, 

όπου επεισόδια αναπαριστώνται ταυτόχρονα ενώ συμβαίνουν διαδοχικά

(αριστερά ο Πέτρος βγάζει το νόμισμα από το ψάρι,

 στη μέση ο Χριστός δίνει την εντολή της πληρωμής του φόρου,

και δεξιά ο Πέτρος πληρώνει τον φοροεισπράκτορα.)

2. από την άλλη δημιουργεί την ψευδαίσθηση του τρισδιάστατου χώρου:

α) με τα ογκώδη βουνά που βυθίζονται στο βάθος, στον ορίζοντα

β) με τα φωτοστέφανα πάνω στοα κεφάλια των αγίων

γ) με τη "μαγική εξωτερική φωτεινή πηγή που ρίχνει τη σκιά των μορφών προς τα αριστερά."

Κατά Ματθαίον

 17.24 ᾽Ελθόντων δὲ αὐτῶν εἰς Καφαρναοὺμ προσῆλθον οἱ τὰ δίδραχμα λαμβάνοντες τῷ Πέτρῳ καὶ εἶπαν, ῾Ο διδάσκαλος ὑμῶν οὐ τελεῖ τὰ δίδραχμα; 17.25 λέγει, Ναί. καὶ ἐλθόντα εἰς τὴν οἰκίαν προέφθασεν αὐτὸν ὁ ᾽Ιησοῦς λέγων, Τί σοι δοκεῖ, Σίμων; οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς ἀπὸ τίνων λαμβάνουσιν τέλη ἢ κῆνσον; ἀπὸ τῶν υἱῶν αὐτῶν ἢ ἀπὸ τῶν ἀλλοτρίων; 17.26 εἰπόντος δέ, ᾽Απὸ τῶν ἀλλοτρίων, ἔφη αὐτῷ ὁ ᾽Ιησοῦς, ῎Αρα γε ἐλεύθεροί εἰσιν οἱ υἱοί. 17.27 ἵνα δὲ μὴ σκανδαλίσωμεν αὐτούς, πορευθεὶς εἰς θάλασσαν βάλε ἄγκιστρον καὶ τὸν ἀναβάντα πρῶτον ἰχθὺν ἆρον, καὶ ἀνοίξας τὸ στόμα αὐτοῦ εὑρήσεις στατῆρα· ἐκεῖνον λαβὼν δὸς αὐτοῖς ἀντὶ ἐμοῦ καὶ σοῦ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δακαλοθανάσης Νίκος  (2023) Ιστορία της Τέχνης. Ο δυτικός κόσμος από την προϊστορία έως τις μέρες μας, Εκδόσεις Utopia  σ. 385-387

https://orthodoxoiorizontes.gr/Kainh_Diathikh/Kata_Mathaion_Euaggelio/Kata_Mathaion_Euaggelio_Arxaio_Keimeno.htm

https://it.wikipedia.org/wiki/Pagamento_del_tributo

https://smarthistory.org/masaccio-the-tribute-money-in-the-brancacci-chapel/